W kontekście czynników determinujących zmiany w uprzemysłowieniu istotne znaczenie mają koszty pracy. Wzrost wydajności pracy w przemyśle wpływający na obniżenie efektywnego jednostkowego kosztu pracy przekłada się bowiem na wzrost konkurencyjności produkcji przemysłowej, a tym samym uatrakcyjnia ofertę eksportową. Wyprzedzający wzrost wydajności pracy w latach 2000-2006 w relacji do tempa wzrostu płac realnych przekładał się na systematyczny spadek realnych jednostkowych kosztów pracy. Jednak na skutek przyspieszenia wzrostu wynagrodzeń w roku 2007 obserwuje się zahamowanie spadku, a następnie także wzrost jednostkowych kosztów pracy. Po 2008 roku jednostkowe koszty pracy w naszym kraju zwiększają się, ale w stosunkowo wolnym tempie. W 2009 roku odnotowano roczny wzrost na poziomie 2,6%, w 2010 – 1,3%, a w 2011 roku – 0,7%, w 2012 roku – 1,8%, a w 2014 roku – 2,2%. Wzrost jednostkowych kosztów pracy w 2014 roku dotyczy wszystkich sekcji przemysłu. Najwyższy wzrost miał miejsce w przemyśle przetwórczym (o 2,9%) oraz w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami (o 2,2%). Nadal jednak wzrost ten jest niższy niż w wielu innych krajach UE.

Jednostkowe koszty pracy (2005=100) w Polsce na tle innych krajów oraz strefy euro w latach 2002 - 2014

Źródło: Polska 2015. Raport o Stanie Gospodarki, Ministerstwo Gospodarki.

Bardzo istotnym czynnikiem techniczno-technologicznym kształtującym polski przemysł są zmiany wydajności pracy. Z roku na rok Polacy pracują bowiem bardziej efektywnie. W 2012 roku Polska zanotowała największy wzrost wydajności pracy (liczony jako PKB na godzinę pracy) wynoszący 5,6%. Biorąc pod uwagę wzrost w Niemczech o 0,4%, czy spadek w Wielkiej Brytanii o 1,8% Polski wynik jest zadawalający. Nadal jednak Polska w stosunku do innych krajów UE cechuje się stosunkowo niską wydajnością. W 2014 roku wydajności pracy, mierzonej jako wartość PKB przypadająca na 1 przepracowaną godzinę w Polsce wynosiła 28,1 USD, a na przykład w Wielkiej Brytanii 47,8 USD, w Niemczech 57,6USD, a w Irlandii 71,2 USD.

Wzrost/spadek wydajności pracy na godzinę

Źródło: wyborcza.biz: Polak poprawia wydajnosc w pracy. Ale lepiej nie zarabia

Istotnym czynnikiem wpływającym na zmiany w uprzemysłowieniu Polski jest poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Rokrocznie BIZ w kształtowaniu tego zagadnienia Polski systematycznie wzrastała, szczególnie w wymianie z krajami Unii Europejskiej. Od 2004 roku można zaobserwować gwałtowny wzrost dynamiki napływu BIZ – pod koniec 2005 r. zainwestowano w Polsce 7,8 mld EUR, czyli ponad dwa razy więcej niż rok wcześniej. Rekordowa wielkość napływu BIZ zanotowana zaś w 2007 roku – 15,8 mld EUR/ W 2012 roku napłynęło do Polski ok. 5,5 mld EUR z tytułu BIZ. a w 2013 roku 2,2 mld EUR. Niskie wartości BIZ w Polsce w latach 2012-2013 w porównaniu z wcześniejszymi latami wynikały głównie z odpływu kapitału w tranzycie (przepływów finansowych, nie wpływających na zatrudnienie oraz produkcję).

Napływ BIZ do Polski w latach 2005-2013 w mld EUR

Źródło: Polskie i zagraniczne inwestycje bezpośrednie w 2013 r., NBP, Warszawa 2015.

Podkreślić należy, że jedną z branż, która systematycznie przyciąga do Polski bezpośrednie inwestycje jest motoryzacja. Branża ta w zasadzie od początku okresu transformacji cieszyła się dużym zainteresowaniem zagranicznych koncernów z całego świata. Przykładem ostatnich inwestycji w tej branży jest inwestycja Mercedesa w Jaworze.

Obecnie coraz większe znaczenie w strukturze sektorowej inwestycji zagranicznych zyskują usługi. Inwestujący w ten sektor gospodarki w Polsce korzystają zwłaszcza z zasobów kapitału ludzkiego. W oparciu o profesjonalne kadry rozbudowują istniejące i otwierają nowe centra usług biznesowych (BPO), centra usług wspólnych (SSC), czy w końcu centra badawczo-rozwojowe (B+R). Polska jest jednym z największych odbiorców BIZ w tego rodzaju usługach, a zatrudnieni w nich pracownicy obsługują coraz więcej rynków, zarówno w ujęciu geograficznym, jak i w odniesieniu do struktury branżowej. Do 2004 roku (włącznie) w Polsce powstało 91 centrów usług BPO/SSC. W 2007 roku funkcjonowało ponad 200 centrów, a w 2010 roku już 300. Rok 2012 pozwolił na osiągnięcie liczby ponad 400 tego rodzaju podmiotów. Na koniec kwietnia 2015 roku w Polsce funkcjonował już 662 centra tego typu, zatrudniających ponad 150 000 pracowników.

Liczba centrów BPO/SSC w Polsce w poszczególnych latach oraz jej wzrost

*stan na 30.04.2014

Źródło: Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce 2014, Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (Association of Business Service Leaders in Poland, ABSL), http://absl.pl/pl/absl-publications

W kontekście rozwoju nowoczesnej produkcji podkreślić należy także, że systematyczne wrasta udział eksportu w produkcji przemysłowej. Wzrostowi skali polskiego eksportu do krajów UE od 2000 roku  towarzyszyło widoczne unowocześnienie oferty towarowej, czego wyrazem był wzrost udziału towarów o wysokim stopniu przetworzenia i bardziej konkurencyjnych na rynku międzynarodowym, przy równoczesnym spadku udziału surowców i półproduktów. W procesie tym znaczącą  rolę odegrały bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Ich efekty eksportowe, szczególnie widoczne w przemyśle elektromaszynowym, ujawniły się w latach 1998 - 2003 po okresie wzmożonego importu inwestycyjnego i zaopatrzeniowego. W 2007 roku tempo wzrostu eksportu wyrobów elektromaszynowych, uchodzących za główny nośnik nowoczesności, okazało się tylko niewiele wyższe od przeciętnego tempa wzrostu eksportu, a w rezultacie udział tej grupy wyrobów w ogólnym eksporcie utrzymał się na poziomie zbliżonym do roku poprzedniego (ok. 42%). W 2010 roku eksport wyrobów elektromaszynowych spadł o 11,8%, czyli o 3,7%. W rezultacie umocniły one swą dominującą pozycję w eksporcie zwiększając swój udział do 44,8%. Znacznie głębszy spadek odnotowano po stronie importu tych wyrobów (o 23,2%). W 2012 roku  kolei eksport wyrobów elektromaszynowych ukształtował się na poziomie prawie 56 mld euro, tj. o 1,1%. wyższym niż rok wcześniej. Natomiast w 2014 roku eksport tych wyrobów zwiększył się o 6,3% do 10 mld euro.

W tym kontekście niezwykle istotny jest poziom nakładów na działalność badawczo-rozwojową (B+R). Według danych prezentowanych w bazie danych Eurostatu, nakłady wewnętrzne na działalność badawczą i rozwojową (B+R) w Polsce w 2013 r. stanowiły 1,25% nakładów wszystkich 28 krajów członkowskich Unii Europejskiej, zaś w 2014 r. – 1,37%. W 2013 r. Polska zajmowała 20. pozycję wśród krajów Unii pod względem wielkości wskaźnika intensywności prac B+R2, który był dla Polski 2,3 razy niższy niż dla całej Unii. Z danych za 2014 r. wynika, iż intensywność prac B+R w Polsce w stosunku do UE-28 jest niższa o 1,09%. W 2013 r. podobnie jak w Polsce, wskaźnik ten nie przekroczył poziomu 1% na Cyprze i Malcie, w Rumunii, Bułgarii, Grecji, Chorwacji oraz Słowacji. Określony dla tego wskaźnika 3%-owy próg osiągnęły jedynie Finlandia, Szwecja oraz Dania. Po przeliczeniu wartości nakładów wewnętrznych na działalność B+R na 1 mieszkańca w 2013 r. Polska znajdowała się z kwotą 90,3 euro na 24 pozycji wśród krajów UE-28, w której średnia wartość nakładów wynosiła 542,0 euro.

Nakłady wewnętrzne na badania naukowe i prace rozwojowe (GERD) (ceny bieżące)

Źródło: Nauka i technika w 2014 r,. GUS, Warszawa 2015.

Podsumowując, wśród barier na drodze do osiągnięcia poziomu Przemysłu 4.0 w Polsce wymienia się: konieczność wysokich nakładów inwestycyjnych, niepewność co do potencjalnego zwrotu z inwestycji, brak dobrych praktyk, trudność w przyciągnięciu wykwalifikowanej kadry, obawę o bezpieczeństwo danych. Mówi o tym raport opublikowany w 2016 r. przez Boston Consulting Group, przedstawiający wyniki badań wśród kadry zarządzającej dużymi przedsiębiorstwami przemysłowymi oraz wywiadów z praktykami rynku. 

Odpowiedzią na wyzwania wewnętrzne i zewnętrzne, jakie stają przed przemysłem w Polsce, jest skuteczna polityka przemysłowa wdrażająca inteligentną reindustrializację. Zgodnie z projektem Strategii Odpowiedzialnego Rozwoju, powinna ona dać impuls do rozwoju nowych, wyłaniających się gałęzi przemysłu opartych na technologiach cyfrowych, wymagających dużego zaangażowania nauki i wysoko wykwalifikowanej kadry pracowników. Efektem będą produkty przełomowe będące swoistym kołem zamachowym dla rozwoju wielu innych dziedzin gospodarki. Przemysł 4.0 to przemysł oparty na innowacjach, napędzany przez rozwiązania IT, zwłaszcza Big Data, Internet Rzeczy czy systemy cyberfizyczne integrujące procesy obliczeniowe z fizycznymi.

Celem gospodarki powinna być produkcja towarów bardziej zaawansowanych technologicznie i bardziej przetworzonych, które nominalnie są droższe, a co za tym idzie ich marże są wyższe. Rodzimi przedstawiciele firm technologicznych twierdzą bowiem, że w Polsce połączenie niskich kosztów z ideami czwartej rewolucji przemysłowej może być dla naszej produkcji niezwykle lukratywne.

Autor: dr Łukasz Kryśkiewicz, pracownik Ministerstwa Cyfryzacji

Źródła:

1. Dynamika produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej we wrześniu 2016 roku,
2. GUS, Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów I - XII 2014,
3. http://forsal.pl/.
4. http://rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.717.
5. http://wyborcza.biz.
6. Nauka i technika w 2014 r,. GUS, Warszawa 2015.
7. Polska 2015. Raport o Stanie Gospodarki, Ministerstwo Gospodarki.
8. Polskie i zagraniczne inwestycje bezpośrednie w 2013 r., NBP, Warszawa 2015.
9. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2014, GUS, Warszawa 2014.
10. Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce 2014, Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (Association of Business Service Leaders in Poland, ABSL),
11. Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce 2015, Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (Association of Business Service Leaders in Poland, ABSL),
12. Czas na (r)ewolucyjne przyspieszenie w polskim Przemyśle 4.0,
13. Przemysł 4.0 PL Szansa czy zagrożenie dla rozwoju innowacyjnej gospodarki?, BCG, czerwiec 2016.