Polscy naukowcy i studenci to ogromny potencjał. Nie uda się go jednak w pełni wykorzystać, jeśli państwo popełni błędy na poziomie organizacyjnym. Dlatego warto zwrócić uwagę na to, że Najwyższa Izba Kontroli skontrolowała funkcjonowanie instytutów badawczych pod kątem efektywności działalności naukowej, prawidłowości wydatkowania środków publicznych oraz nadzoru sprawowanego przez ministrów. Pod tym tekstem znajdziecie dokument z informacją o wynikach kontroli. 

Reforma nauki z 2010 r. przekształciła jednostki badawczo-rozwojowe w instytuty badawcze podlegające ścisłym zasadom kontroli oraz systematycznemu audytowi. W Polsce obecnie działa 115 instytutów badawczych, 70 instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk oraz 755 jednostek podstawowych uczelni (są to jednostki poddawane ocenie parametrycznej). Instytuty badawcze w większości zajmują się działalnością w obszarze nauk ścisłych i inżynierskich (58 proc.) oraz nauk o życiu (34 proc.).

Kontrolę NIK przeprowadzono na miejscu w ośmiu instytutach badawczych oraz w pięciu ministerstwach nadzorujących objęte kontrolą instytuty. Ponadto przeprowadzono "badanie kwestionariuszowe" (tak to określił NIK) na 107 instytutach badawczych. 

Publikacje naukowe i aktywność

NIK przyjrzał się m.in. publikacjom naukowym oraz aktywności w realizacji projektów badawczych. Liczba publikacji w kontrolowanych instytutach badawczych zwiększyła się z 1589 w 2010 r. do 1745 w 2013 r. Liczba publikacji w czasopismach wyróżnianych przez Web of Science zwiększyła się ze 116 w 2010 r. do 204 w 2013 r.

Zwiększyła się także liczba cytowań przypadających na jednego zatrudnionego przy prowadzeniu badań naukowych.

Analiza aktywności ośmiu skontrolowanych instytutów mierzona poprzez liczbę realizowanych w danym roku projektów badawczych, rozwojowych oraz celowych wskazuje, że średnio na jednego pracownika realizującego badania przypadało w 2010 r. 0,23 projektu dofinansowanego ze źródeł krajowych i 0,07 ze źródeł zagranicznych, a w 2013 r. odpowiednio: 0,19 i 0,06.

Przyczyną ograniczonego aplikowania o środki zagraniczne była m.in. duża pracochłonność przygotowania wniosku, przy małych szansach powodzenia. 

Patenty i wdrożenia

Wzrosła liczba patentów uzyskanych przez skontrolowane instytuty badawcze. W 2010 r. zdobyto 27 patentów, w 2011 r. - 88, w 2012 r. - 54, a w 2013 r. - 46 patentów. Większą aktywność instytutów w tym zakresie potwierdzają dane Urzędu Patentowego RP. Co jednak istotne, wszystkie skontrolowane placówki badawcze w znikomym stopniu zdobywały patenty zagraniczne. Było zaledwie 11 takich patentów, przy czym pięć instytutów badawczych w ogóle nie uzyskało w tym czasie żadnego patentu zagranicznego.

NIK zwraca uwagę, że zdobyte patenty (krajowe i zagraniczne) w znikomym stopniu były wykorzystywane. Praktyczne zastosowanie znalazło zaledwie 20 proc wynalazków. W krajach o wysokim stopniu rozwoju za nieefektywne uważa się mniejsze niż 50 proc. wykorzystanie uzyskanych patentów.

Na tle polskich jednostek naukowych instytuty badawcze charakteryzują się największą efektywnością we wdrażaniu patentów. Dla porównania praktyczne zastosowanie znalazło 14 proc. patentów uzyskanych przez instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk oraz 4 proc. przez szkoły wyższe. 

Połowa z ośmiu skontrolowanych instytutów badawczych nie posiadała w latach 2010-2013 żadnego wdrożenia, a zatem w ograniczonym stopniu wykorzystywała swój potencjał do prowadzenia działalności wdrożeniowej oraz komercjalizacji wyników prac badawczo rozwojowych (B+R). Również z badań kwestionariuszowych wynika, że instytuty znajdują praktyczne zastosowanie dla coraz mniejszej liczby wynalazków. 

Sytuacja finansowa

Sytuacja finansowa badanych instytutów nie uległa znaczącej zmianie (ich łączne przychody zmalały z 434 mln zł w 2010 r. do 420 mln zł w 2013 r.). W 2013 r. siedem z ośmiu instytutów odnotowało dodatni wynik finansowy.

NIK zwraca jednak uwagę, że łączne przychody siedmiu skontrolowanych instytutów badawczych z komercjalizacji prac badawczo-rozwojowych (B+R) w latach 2010-2013 malały (z prawie 83 mln zł w 2010 r. do ok. 66 mln zł w 2013 r.), pomimo stabilnego poziomu finansowania ze środków na naukę. Może to wskazywać na niekorzystną tendencję zastępowania środków z komercjalizacji B+R - środkami budżetowymi.

Działalność połowy instytutów polegała w znacznym stopniu na realizacji wysokospecjalistycznych, lecz rutynowych, prac na rzecz administracji publicznej i podmiotów gospodarczych: ekspertyz, studiów wykonalności, analiz uwarunkowań, raportów na temat zgodności z normami, a także wypełnianiu zadań państwowych służb.

NIK stwierdził, że wszystkie instytuty prawidłowo wydatkowały i rozliczały otrzymane środki publiczne... z wyjątkiem jednego.

Kadry i nadzór

W pięciu z ośmiu skontrolowanych instytutów stwierdzono nieprawidłowości w zarządzaniu kadrami. W trzech instytutach nie przeprowadzano w terminach określonych przepisami oceny okresowej pracowników oraz nie sformułowano właściwego trybu oceny pracowników. W dwóch instytutach stanowiska kierownicze w instytutach badawczych zajmowały osoby bez posiadania właściwych kwalifikacji.

NIK zauważył też, że nie dokumentowano wyrażanych zgód na podejmowanie dodatkowego zatrudnienia przez pracowników, a także nie zawierano z pracownikami umów o zakazie konkurencji (trzy instytuty).

Nadzór ministrów nad instytutami badawczymi koncentrował się przede wszystkim na kwestiach finansowych i organizacyjnych, a w mniejszym zakresie dotyczył ich działalności naukowej i wdrożeniowej. NIK ustaliła, że ministerstwa często z opóźnieniem przeprowadzały obowiązkowy audyt lub kontrole nadzorowanych instytutów badawczych. 

NIK wnioskuje do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o zmianę kryteriów oceny parametrycznej, tak aby w większym stopniu uwzględniały one specyfikę instytutów badawczych. Do ministrów nadzorujących instytuty badawcze Izba wnioskuje o przeprowadzanie kontroli nadzorowanych instytutów badawczych z uwzględnieniem efektów ich działalności naukowej i rozwojowej.

Szczegółowe informacje o kontroli w dokumencie poniżej. 

Nik p 14 070 Instytuty Badawcze