Krytyczne myślenie definiuje się jako umiejętność analizowania informacji i argumentów w sposób obiektywny i logiczny. To zdolność do różnicowania faktów od opinii, a także do identyfikacji błędów logicznych, niejasności i sprzeczności.

Foto: James Lee, Unsplash

Bańka Filtrująca, Informacyjna i Kabina Pogłosowa: Ukryte zagrożenia dla krytycznego myślenia

Bańka filtrująca to zjawisko cyfrowe, które skutkuje indywidualizacją naszego dostępu do informacji przez algorytmy. Platformy takie jak Google, Facebook czy Twitter śledzą nasze działania online - co klikamy, jakie treści udostępniamy, jakie strony odwiedzamy - i na tej podstawie dostosowują prezentowane nam treści. Przykładowo, jeżeli często czytamy artykuły o zdrowym stylu życia, algorytmy mogą przekazywać nam więcej takich treści, jednocześnie odsuwając na bok informacje niezgodne z tym profilem, np. o fast foodach. Choć na pierwszy rzut oka może się to wydawać wygodne, stwarza ryzyko wpadnięcia w pułapkę jednostronnej informacji i ogranicza naszą zdolność do zrozumienia innych perspektyw.

Bańka informacyjna, choć podobna do bańki filtrującej, działa na innym poziomie. Jest to zjawisko społeczne, które wynika z faktu, że często otaczamy się osobami o podobnych przekonaniach i poglądach. Na przykład, jeśli większość naszych przyjaciół ma liberalne poglądy polityczne, prawdopodobnie będziemy rzadko wystawieni na konserwatywne opinie. To zjawisko nie ogranicza się tylko do polityki - może dotyczyć dowolnego tematu, od diety po muzykę. Bańka informacyjna ogranicza naszą ekspozycję na różnorodne punkty widzenia, co może utrudnić zrozumienie i empatię wobec osób o innych przekonaniach.

Kabina pogłosowa (z ang. echo chamber) to kolejne zjawisko, które potęguje skutki dwóch poprzednich. To sytuacja, w której nasze przekonania są nieustannie wzmacniane przez osoby o podobnych przekonaniach. Nasze poglądy są jak echa odbijające się od ścian kabiny, stąd nazwa. Przykładem może być grupa dyskusyjna, w której wszyscy jej członkowie zgadzają się na temat szczepień - wszelkie wątpliwości są szybko tłumione, a przekonanie o słuszności swojego punktu widzenia jest stale wzmacniane.

Wszystkie te zjawiska mają ogromny wpływ na krytyczne myślenie, zasadniczy element racjonalnej decyzji i demokratycznego społeczeństwa. Zniekształcają obraz rzeczywistości i utrudniają analizę. Stąd ważne jest, aby być świadomym tych zjawisk i aktywnie przeciwdziałać im. Możemy to robić na różne sposoby - od świadomego korzystania z różnych źródeł informacji, poprzez aktywne poszukiwanie różnorodnych opinii, po kwestionowanie własnych przekonań i założeń.

Bańka filtrująca, bańka informacyjna i kabina pogłosowa są zjawiskami, które ograniczają naszą zdolność do krytycznego myślenia i zniekształcają nasze zrozumienie rzeczywistości. Mogą prowadzić do tego, że nasze przekonania są nieustannie wzmacniane, a nasze zrozumienie innych punktów widzenia jest ograniczone. W rezultacie ryzyko wpadnięcia w pułapkę niewłaściwego lub jednostronnego myślenia jest znacznie zwiększone.

Stąd ważne jest, aby być świadomym tych zjawisk i aktywnie przeciwdziałać im. Możemy to robić na różne sposoby - od świadomego korzystania z różnych źródeł informacji, poprzez aktywne poszukiwanie różnorodnych opinii, po kwestionowanie własnych przekonań i założeń. To jest klucz do utrzymania zdrowego, krytycznego podejścia do informacji, które otrzymujemy każdego dnia.

Deepfake

Bardzo ciekawym, a zarazem niebezpiecznym zjawiskiem, które wymaga wspięcia się na wyżyny analitycznego podejścia do tego co widzimy lub słyszymy w internecie, jest coraz częściej spotykany deepfake. Termin ten pochodzi od połączenia słów "deep learning" (głębokie uczenie się) i "fake" (fałszywy). Jest to technologia, która wykorzystuje sztuczną inteligencję (AI) do tworzenia fałszywych, ale bardzo realistycznych materiałów wideo lub audio.

Przy pomocy technologii deepfake, twarze osób mogą być zamieniane, a ich głosy mogą być naśladowane z niezwykłą precyzją. W rezultacie, można stworzyć wideo, które wygląda i brzmi, jakby prawdziwa osoba mówiła coś, czego w rzeczywistości nigdy nie powiedziała. Choć technologia ta ma potencjał do zastosowań kreatywnych, takich jak w filmach czy grach komputerowych, istnieje również duże ryzyko jej nadużywania.

Deepfakes mogą być wykorzystywane do prowadzenia kampanii dezinformacyjnych, manipulacji opinii publicznej, szantażu czy fałszowania dowodów. Co ciekawe, jak zauważono na blogu ExpressVPN, deepfakes mogą nawet wpływać na to, jak zapamiętujemy różne rzeczy, a nawet mogą przyczynić się do zjawiska znanego jako Efekt Mandeli, który polega na wspólnym błędnym zapamiętywaniu pewnych informacji.

Teorie spiskowe i dezinformacje

Swoboda dostępu do informacji - zarówno prawdziwych jak i fałszywych - oraz szybkość ich rozprzestrzeniania się dzięki internetowi, wpływają na wiele kluczowych obszarów życia. Teorie spiskowe i dezinformacje, które atakują nas niemal z każdej strony, są jednymi z największych wyzwań dla umiejętności krytycznego myślenia w dzisiejszym świecie. Mogą prowadzić do myślenia nieracjonalnego, nieprawdziwego i wprowadzającego w błąd.

Ludzie, którzy wierzą w teorie spiskowe i fałszywe informacje, jak np. o szkodliwości szczepionek, rozmiarach wpływu różnych technologii na zdrowie, czy oszustw wyborczych, często nie mają ani narzędzi ani umiejętności, aby krytycznie ocenić te informacje i wykorzystać fakty do wypracowania racjonalnych wniosków. Niestety bez umiejętności krytycznego myślenia, osoby te mogą podejmować decyzje, które będą niekorzystne np. dla zdrowia i dobra ich samych oraz społeczeństwa.

Propaganda

Celowe przekazywanie informacji, które mają na celu wpłynąć na sposób myślenia, postępowanie lub opinie ludzi jest często stosowane w różnych dziedzinach życia. Problem propagandy dotyczy każdego, nawet jeśli wydaje nam się, że wciąż jest daleko od nas - jak choćby w przypadku działań władz rosyjskich okupujących Ukrainę. Spotykamy się z nią bowiem niemal każdego dnia, szczególnie w działaniach polityków, a nawet w reklamie, której celem jest przekonanie konsumentów do zakupu określonego produktu.

W obliczu propagandy, umiejętność krytycznego myślenia pozwala na analizowanie informacji, weryfikowanie faktów, rozumienie kontekstu i identyfikowanie manipulacji. Możemy dzięki temu nie tylko uniknąć wpadnięcia w pułapki propagandy, ale też podejmować świadome decyzje.

Rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia to nieustanny proces

Oto kilka wskazówek, które mogą Ci w tym pomóc:

• Sprawdzanie źródła informacji

Zawsze zastanów się, skąd pochodzi informacja. Czy informacja pochodzi z renomowanego medium, np. "The New York Times", czy BBC, gdzie od dziesięcioleci trzymane są bardzo wysokie standardy dziennikarstwa? Czy z nieznanej strony internetowej, grupy dyskusyjnej, forum, czy anonimowego bloga, o którego autorze lub autorach niewiele wiadomo i ich wiarygodność jest trudna do oceny?

• Potwierdzanie informacji przez inne źródła

Jeśli przeczytasz o niezwykłym wydarzeniu, sprawdź, czy jest o nim mowa w innych źródłach. Czy różne źródła podają tę samą informację, czy są między nimi rozbieżności? Czy media podające tę informację powołują się na to samo źródło, czy potwierdziły ją także w innych wiarygodnych źródłach. Porównuj informacje z różnych źródeł, aby mieć pełniejszy obraz sytuacji.

• Zrozumienie kontekstu

Kontekst jest kluczowy do zrozumienia i oceny wiarygodności informacji. Czy wiadomość jest oparta na danych naukowych, czy jest to jedynie opinia lub hipoteza autora?

Pamiętaj, że fakty mają swoje źródło, mogą być potwierdzone przez inne niezależne źródła, są konkretne i mierzalne. Prawdziwość faktów oraz kontekst w jakim zaistniały może być zweryfikowana na podstawie dowodów. Fakty zazwyczaj są też przedstawiane w sposób neutralny i bezstronny, nie odwołując się do emocji.

Z kolei opinie są subiektywne i zazwyczaj nie mają jednoznacznych źródeł (choć ich autor może powoływać się na jakieś dane lub informacje, często wyciągnięte z kontekstu), najczęściej przedstawione są w sposób emocjonalny w oparciu o przekonania i doświadczenia osobiste, a ich prawdziwość jest zależna od perspektywy osoby, która je wyraża.

• Analiza logiki i spójności argumentów

Czy argumenty są logiczne i spójne? Czy twierdzenia są poparte dowodami? Czy artykuł o nieznanym leku na raka rzeczywiście podaje wiarygodne badania naukowe, czy tylko luźne spekulacje i przekonania autora bez solidnego dowodu?

• Zwracanie uwagi na emocje

Wiadomości, które wywołują silne emocje, często są celowo tak sformułowane, aby wpłynąć na nasze przekonania. Rozbudzenie emocji często wywołuje w ludziach efekt klapek na oczach, czyli zawężonego, ograniczonego spojrzenia na świat, nieuwzględniającego okoliczności lub innych poglądów. Zwróć uwagę, czy autor manipuluje uczuciami swojego audytorium, aby przekonać ich do swojego punktu widzenia? Zwróć uwagę na techniki manipulacyjne, takie jak strach, gniew czy smutek. Pamiętaj, że nie wszystko, co wywołuje silną reakcję emocjonalną, musi być prawdą.

• Korzystanie z narzędzi do sprawdzania faktów

Na stronach takich jak Fakenews.pl, Snopes, FactCheck.org czy PolitiFact możesz sprawdzić prawdziwość różnych twierdzeń i weryfikować informacje. Na przykład, czy naprawdę istnieje tajemnicze stworzenie zwane Chupacabra?

• Świadomość własnych uprzedzeń

Każdy z nas ma pewne uprzedzenia. Zrozumienie i uznawanie ich jest pierwszym krokiem do tego, aby nie pozwolić im wpływać na naszą ocenę informacji. Zastanów się, czy twoje uprzedzenia wpływają na to, jak interpretujesz informacje? Staraj się odróżniać fakty od swoich uprzedzeń.

• Otwartość na zmianę zdania

Krytyczne myślenie to dla wielu z nas spore wyzwanie, albowiem wymaga niepozorowanej elastyczności umysłu. Jeżeli natrafisz na nowe dowody lub argumenty, bądź otwarty na zmianę swojego stanowiska. To nie jest oznaką słabości, ale dowodem na zdolność do krytycznego myślenia. Zastanów się, czy jesteś gotowa/gotów zmienić swoje przekonania na podstawie nowych dowodów?

Krytyczne myślenie w praktyce

Umiejętność krytycznego myślenia jest niezwykle przydatna w wielu sytuacjach. Może to być czytanie wiadomości, dyskusja na forum internetowym, a nawet decyzje zakupowe. Przykładowo, możesz natknąć się na artykuł, który zachwala pewien produkt. Dzięki umiejętności krytycznego myślenia, zamiast natychmiast kupić produkt, zaczniesz szukać dodatkowych informacji, porównywać opinie i sprawdzać, czy argumenty zawarte w artykule oraz komentarzach konsumentów są solidne.

Krytyczne myślenie jest kluczowe przy podejmowaniu ważnych decyzji, takich jak wybór kariery, decyzje finansowe czy wybory dotyczące zdrowia. Pomaga także w nauce i edukacji. Uczy nas, jak analizować informacje, kwestionować założenia i tworzyć dobrze uzasadnione argumenty.

Jest również niezbędne w społeczeństwie demokratycznym. Krytyczne myślenie oparte na analizowaniu informacji, weryfikowaniu faktów, rozumieniu kontekstu i identyfikowaniu manipulacji pomaga nam bowiem oceniać argumenty polityków, rozumieć problemy społeczne i podejmować świadome decyzje wyborcze.

Umysł naszą tarczą i mieczem

Nasz umysł to nasza pierwsza linia obrony przed fałszywymi informacjami. Dlatego ciągłe rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia to najlepsza strategia na przetrwanie w dzisiejszym świecie informacji. Pamiętaj, że jesteś tym, co myślisz. Dlatego niezmiernie ważne jest, aby mieć kontrolę nad tym, jak przetwarzasz i interpretujesz informacje.

Niezależnie od tego, czy jesteś studentem, profesjonalistą, rodzicem czy obywatelem, krytyczne myślenie jest kluczowe dla twojego osobistego i zawodowego rozwoju, jak i dla dobra naszego społeczeństwa. Prawda jest cenna, a umiejętność jej poszukiwania to jedno z najważniejszych narzędzi, jakie możemy posiadać.

Rozwijaj umiejętność krytycznego myślenia, pytaj, analizuj, badaj i nie daj się zwieść manipulacji. Twoje myślenie ma moc kształtowania świata, dlatego ważne jest, aby było ono wolne od dezinformacji, manipulacji i propagandy.