Zacznijmy zatem od kwestii, która wydaje się być dość oczywista, czyli testamentu. Nie pomylę się chyba zbytnio, jeśli stwierdzę, że kluczowe znaczenie w sprawach spadkowych ma odpowiedź na pytanie:

Czy spadkobierca zostawił testament?

Tak, to prawda. Jeżeli spadkodawca pozostawił po sobie ważny testament, wtedy dziedziczenie odbywa się na jego podstawie. Zgodnie z aktualnymi regulacjami prawnymi otwarcie i ogłoszenie testamentu następuje na wniosek jednego ze spadkobierców po dostarczeniu do sądu lub notariusza dowodu śmierci spadkodawcy. Zwykle takim dowodem jest akt zgonu. W przypadku otrzymania informacji o tym, że jest się spadkobiercą, osoba lub osoby, które wskazał zmarły jako swoich spadkobierców, podejmują decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. W przypadku przyjęcia spadku mamy do czynienia z tzw. dziedziczeniem testamentowym, które ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Dla przypomnienia dodam, iż z tą drugą opcją mamy do czynienia w sytuacji, gdy:

• spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu lub
• pozostawiony testament jest nieważny albo
• wszystkie osoby powołane do spadku nie mogą lub nie chcą zostać spadkobiercami.

Niejednokrotnie zdarza się jednak, że osoba bliska umiera nagle, nie pozostawiając zarówno testamentu, jak i żadnych informacji co do tego, jaki majątek posiada.

Jak zatem dowiedzieć się, co zostało po zmarłym?

Wiele zależy od tego, jakim majątkiem dysponował zmarły - czy np. były to nieruchomości, oszczędności bankowe, akcje lub obligacje, itd. Podstawowym sposobem, dostępnym dla każdego spadkobiercy, który jest w stanie udowodnić swoje prawo do spadku, jest wystąpienie do sądu o sporządzenie spisu inwentarza. Spis inwentarza to po prostu lista, na której wyszczególnione są rzeczy ruchome i nieruchomości należące do zmarłego. Wniosek należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce ostatniego zamieszkania zmarłego. Po rozpatrzeniu wniosku sąd deleguje komornika, który powiadamia wszystkich spadkobierców o miejscu i dacie sporządzenia spisu inwentarza - najczęściej jest to miejsce zamieszkania zmarłego.

Warto pamiętać, że komornik pobiera za swoją pracę opłatę w wysokości 10% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za każdą rozpoczętą godzinę pracy. Oznacza to, że koszty sporządzenia spisu inwentarza mogą być spore, jeśli składników majątku jest wiele. Co ważne, sąd ani komornik nie poszukują majątku zmarłego, a jedynie ustalają bieżący wykaz składników tego majątku. W praktyce oznacza to, że komornik zwróci się do właściwego urzędu skarbowego, ZUS lub KRUS, a także sprawdzi, czy zmarły posiadał rachunki bankowe.

Inną opcją jest sporządzenie wykazu inwentarza. To dość nowa instytucja prawa spadkowego - obowiązuje od 18 października 2015 roku. Wykaz inwentarza może być sporządzony przez spadkobiercę według ustalonego wzoru i następnie złożony w sądzie, możliwe jest również sporządzenie go u notariusza. W tym drugim przypadku notariusz przygotowuje protokół w formie aktu notarialnego i prześle do właściwego sądu. Warto pamiętać, że sporządzenie wykazu inwentarza wymaga dołożenia należytej staranności, ponieważ za umyślne zaniżenie wartości nabytego spadku grozi odpowiedzialność za długi spadkowe całym majątkiem (obecnie domyślnie nabywa się spadek z dobrodziejstwem inwentarza, czyli za ewentualne długi spadkodawcy odpowiada się tylko do wartości spadku nawet wtedy, gdy przewyższają one wartość spadku).

Dobrym sposobem na ustalenie przynajmniej niektórych składników masy spadkowej zmarłego spadkodawcy jest przejrzenie dokumentów, które były do niego przesyłane przez różnego rodzaju instytucje finansowe (banki, firmy ubezpieczeniowe, itp.). Informacji warto poszukać również w komputerze zmarłego - jeśli z niego korzystał. Bardzo często pozwala to dowiedzieć się, w których bankach czy instytucjach zmarły posiadał oszczędności lub zadłużenie, a to z kolei pomaga podjąć decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Należy pamiętać, że dokładne informacje na temat stanu konta bankowego spadkobierca może uzyskać jedynie przedstawiając akt zgonu spadkodawcy oraz stwierdzenie nabycia spadku.

W sprawach spadkowych pośrednictwo sądu jest często konieczne.

Jak może pomóc mi sąd?

Przede wszystkim drogą sądową można uzyskać potwierdzenie nabycia spadku. Chcę podkreślić, że z wnioskiem o nabycie spadku może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny. W praktyce oznacza to, że oprócz spadkobierców o taki wniosek mogą wystąpić wszyscy wierzyciele spadkodawcy, a także osoby uprawnione do zachowku i zapisobiercy. Ponadto czasami okazuje się, że zmarły pozostawił po sobie wyłącznie długi - w takiej sytuacji osoby niebędące spadkobiercami także mogą chcieć wystąpić z wnioskiem o nabycie spadku po to, by udowodnić, że nie są odpowiedzialne za regulację długów spadkowych.

Co ważne, stwierdzenie praw do spadku można również uzyskać drogą notarialną. Trzeba jednak mieć na uwadze, że notariusz nie w każdej sytuacji wyda notarialne poświadczenie dziedziczenia - jego uzyskanie nie jest możliwe między innymi gdy:

• spadkodawca zmarł przed 1 lipca 1984 roku (spadek został otwarty przed tą datą),
• spadkodawca był cudzoziemcem,
• spadkodawca nie posiadał żadnego obywatelstwa i nie zamieszkiwał na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej,
• w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub własność nieruchomości, która znajduje się za granicą,
• poświadczenie dziedziczenia następuje w oparciu o testament specjalny.

W sądzie można także złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Warto jednak pamiętać, iż takie oświadczenie musi zostać złożone w terminie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dowiedzenia się przez spadkobiercę o powołaniu do spadku. Jeśli spadkobierca nie odrzuci spadku w tym terminie, oznacza to, iż przyjmuje go na obecnie obowiązujących zasadach (czyli z dobrodziejstwem inwentarza).

Wspomniał Pan, że możliwe jest uzyskanie aktu dziedziczenia u notariusza. Proszę powiedzieć, czy pomylę się, stwierdzając:

Dopiero gdy wiemy wszystko, idziemy do notariusza!

Jest to prawda - po akt poświadczenia dziedziczenia spadkobierca może udać się dopiero w określonych okolicznościach. Przede wszystkim do jego sporządzenia wymagana jest obecność wszystkich osób, które mogą być spadkobiercami testamentowymi lub ustawowymi. To jednak nie wszystko: pomiędzy tymi osobami musi panować pełna zgodność zarówno co do tego, kto jest potencjalnym spadkobiercą, jak i co do wysokości udziału w spadku każdej z tych osób.

Jeśli jednak między spadkobiercami pojawiają się jakiekolwiek problemy z rozstrzygnięciem, w jaki sposób podzielić np. spadek po rodzicach, jakie jest najlepsze wyjście?

Kwestie sporne rozstrzyga sąd?

W sytuacji, gdy spadkobiercy nie są w stanie dojść do porozumienia w kwestii podziału składników spadku, rzeczywiście najlepszym rozwiązaniem będzie zwrócenie się do sądu o rozstrzygnięcie sporu. Sprawa spadkowa w sądzie rozpoczyna się od tego, że sąd ustala przede wszystkim dokładny skład majątku spadkowego. Później dopiero sąd decyduje, w jaki sposób składniki zostaną podzielone pomiędzy spierających się spadkobierców. Co bardzo ważne, spadkobiercy mają prawo i możliwość sugerowania sposobu podziału majątku spadkowego, trzeba jednak pamiętać, że finalna decyzja zawsze jest podejmowana przez sąd.

Dodam jeszcze, że nie wystarczy samo złożenie wniosku o dział spadku - konieczny będzie także wspominany już przeze mnie wcześniej spis inwentarza lub wykaz inwentarza. Jeżeli spadkobiercy nie dysponują żadnym z tych dokumentów, muszą wskazać, jakiego dokładnie majątku dotyczy sprawa, a w przypadku, gdy jest to nieruchomość (lub gdy jednym ze składników dzielonego majątku jest nieruchomość), niezbędne jest udowodnienie, iż należała ona do spadkodawcy.

Istotne jest także to, że w sprawach o dział spadku co do zasady dzielony jest cały majątek - jedynie w szczególnych i uzasadnionych przypadkach sąd dzieli pomiędzy spadkobierców część spadku.

Załóżmy, że udało się dopiąć formalności wspomniane powyżej i uzyskaliśmy potwierdzenie nabycia spadku. Krótko mówiąc:

Akt poświadczenia dziedziczenia i co dalej?

Przede wszystkim trzeba pamiętać, że posiadanie aktu poświadczenia dziedziczenia nie jest równoznaczne z dopięciem wszystkich formalności koniecznych do uzyskania spadku. W sytuacji, gdy był tylko jeden spadkobierca, sprawa jest dosyć prosta - należy przedstawić w urzędzie skarbowym oświadczenie o przyjęciu praw do spadku i uregulować należny podatek, jeśli spadkobierca nie jest zwolniony z takiego obowiązku.

Gdy częścią spadku jest nieruchomość, dobrym rozwiązaniem jest jak najszybsze wpisanie się przez spadkobiercę do księgi wieczystej jako właściciel - ułatwi to ewentualną sprzedaż w przyszłości.

Jeżeli jednak powołanych do spadku było kilku spadkobierców i pozostają oni ze sobą w sporze, postanowienie o nabyciu spadku nie rozwiązuje problemu. Wynika to z faktu, iż jest ono jedynie określeniem, w jakiej części wszyscy spadkobiercy uczestniczą w spadku. Może się zdarzyć, że spadkobiercy nie są w stanie dojść do porozumienia droga ugodową, np. poprzez zawarcie umowy notarialnej. Aby dokonać dokładnego podziału takiego spornego spadku, konieczne jest przeprowadzenie sprawy o dział spadku, o której wspominałem nieco wcześniej.

Bardzo dziękuję za rozmowę i cenne informacje! Rozmawiał z nami adwokat Filip Niemczyk z warszawskiej Kancelarii Adwokackiej KN Adwokaci.