Raport „Industrialized manipulation” opracowany przez Oxford Internet Institute Uniwersytetu Oksfordzkiego wskazał, że w 2020 roku kampanie manipulacyjne miały miejsce w 81 państwach, podczas gdy w 2019 r. dotyczyło to 70 krajów, a trzy lata wcześniej 28^.

Unijna strategia walki z dezinformacją zakłada dużą rolę edukacji obywateli i nabywania przez nich kompetencji w świecie cyfrowym. Podręcznik, który uczy, jak weryfikować fałszywe informacje i jak chronić się przed manipulacjami, opracowali specjaliści gliwickiej firmy technologicznej Future Processing.  

Niebezpieczne skutki dezinformacji

Wpływ na opinię publiczną czy osiąganie celów ekonomicznych – takie m.in. przesłanki stoją za coraz szerszym zjawiskiem dezinformacji. Stajemy wobec rosnącego wyzwania walki z dezinformacją, pozwalającą manipulować nie tylko jednostką, ale i całymi społeczeństwami. Jednym z przykładów jest sprawa nieufności wobec szczepionki Astra Zeneca, która jest pokłosiem wielu miesięcy chaosu informacyjnego i fake news wymierzonych w ten preparat. Doprowadziły one do wstrzymania szczepień Astra Zeneca w niektórych krajach UE i późniejszego cofnięcia tej decyzji. 

W efekcie zamierzonych manipulacji zagrożone są nie tylko procesy demokratyczne, ale także dobra publiczne i interesy ekonomiczne. Monitoring działań dezinformacyjnych wskazuje, że jest to proces złożony, który stale ewoluuje. Kolejne odsłony zamierzonych akcji dezinformacyjnych miały związek z kluczowymi tematami agendy europejskiej, w tym migracji, zmian klimatycznych, ograniczaniu udziału w wyborach czy kwestiami zdrowotnymi. W tym ostatnim aspekcie symptomatyczny jest przykład pandemii koronawirusa. Kryzys ten pokazał jasno jakie zagrożenia i wyzwania dezinformacja stwarza zarówno dla obywateli w zakresie zdrowia osobistego, jak i publicznych systemów opieki zdrowotnej. 

– W ostatnich miesiącach otacza nas „infodemia” związana z masą wiadomości nt. koronawirusa i szczepionek przeciwko Covid-19. Coraz trudniej jest weryfikować prawdziwość docierających do nas informacji, na przykład w kontekście skuteczności i szkodliwości szczepionek – a przecież też na podstawie tych danych podejmujemy decyzje mające wpływ na nas i naszych bliskich – mówi dr inż. Dominik Samociuk, manager ds. cyberbezpieczeństwa w FP. 

Fałszywe dane dotyczące dbania o zdrowie czy negujące osiągnięcia naukowe teorie spiskowe dotyczące szczepionek to działania, które mają realny wpływ na zachowania milionów ludzi. Z opublikowanych w maju 2021 roku badań Eurofund wynika, że 25 proc. obywateli UE nie zamierza szczepić się przeciw COVID-19. Z kolei efektem powszechnych w Internecie fałszywych stwierdzeń w rodzaju „picie wybielaczy lub czystego alkoholu może wyleczyć zakażenie koronawirusem”, są zachowania szkodzące zdrowiu obywateli. Dla przykładu belgijskie centrum toksykologiczne zarejestrowało 15% wzrost incydentów związanych z piciem wybielaczy. 

Unia Europejska walczy z dezinformacją

Unia Europejska i jej państwa członkowskie są zdeterminowane, by przeciwstawiać się zagrożeniom hybrydowym, w tym dezinformacji. Ustanowiono system wczesnego ostrzegania wśród instytucji UE i państw członkowskich, aby ułatwić wymianę danych i ocenę kampanii dezinformacyjnych oraz by umożliwić ostrzeganie w czasie rzeczywistym o zagrożeniach związanych z fake news. 

Główna oś działań UE wymierzonych w fałszywe informacje ogniskuje się w utworzonym w 2018 roku Europejskim Planie Działania na rzecz Demokracji (EDAP), w którym zwalczanie dezinformacji jest oprócz promowania wolnych i uczciwych wyborów oraz umacniania wolności mediów jednym z głównych fundamentów. W ramach EDAP powstał pierwszy na świecie kodeks postepowania w zakresie dezinformacji, który ma na celu zapewnienie większej przejrzystości i odpowiedzialności w środowisku online oraz realne wzmocnienie pozycji obywateli. Jednym z kluczowych aspektów walki z dezinformacją w UE jest skoncentrowanie wysiłków i funduszy na wspieraniu edukacji i umiejętności korzystania z mediów. Według Komisji Europejskiej uczenie się i rozwijanie przez całe życie osobistych kompetencji krytycznych i cyfrowych jest jednym z kluczowych działań pozwalających przeciwstawić się próbom manipulacji. 

– Zagrożenia wynikające z dezinformacji w internecie szybko się zmieniają i musimy zintensyfikować nasze wspólne działania, aby wzmocnić pozycję obywateli i chronić demokratyczną przestrzeń informacyjną – powiedziała Věra Jourová, wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej, zajmująca się kwestiami wartości i przejrzystości. – Musimy pomóc w tworzeniu cyfrowego ekosystemu, który będzie w stanie bronić i promować demokrację. Kłamstwo jest problemem, ale większym problemem jest to, że w nie wierzymy. Musimy podnosić świadomość tego, jak działa dezinformacja i inwestować w umiejętność korzystania z mediów. Ostateczna odpowiedź na zagrożenie leży nie w platformach, ale w społeczeństwie - z mediami, społeczeństwem obywatelskim i ludźmi, którzy są wzmocnieni dzięki edukacji i umiejętnościom korzystania z mediów – podkreślała Věra Jourová. 

Jak w praktyce zwiększać kompetencje cyfrowe 

Działania dezinformacyjne prowadzone są na szeroką skalę, ale końcową ofiarą ich wpływu jest człowiek i jego konkretne decyzje. Świadomość powszechności fake news i niebezpieczeństw, które wynikają z działań podejmowanych na ich podstawie, była przyczynkiem dla pracowników Future Processing do podjęcia działań edukacyjnych i stworzenia poradnika pomagającego bronić się przed fałszywymi informacjami i manipulacjami. 

W 2019 roku gliwicka firma przeprowadziła dla rodziców swoich pracowników specjalne szkolenie z myślą o uświadomieniu im zagrożeń płynących ze świata wirtualnego. W trakcie prelekcji omówiono pięć uniwersalnych zagadnień bezpieczeństwa przygotowanych na podstawie prawdziwych scenariuszy działania przestępców.

Od kilku lat obserwowany jest trend, w którym z Internetu zaczęły korzystać osoby, które nigdy wcześniej nie załatwiały spraw online. Pandemia spowodowała, że obecnie wielu formalności nie mogą realizować w inny sposób, jak w świecie wirtualnym. Szczególnie ci ludzie są narażeni na oszustwa oraz fake news, gdyż nie posiadają kompetencji cyfrowych, a muszą na co dzień korzystać z internetu czy podejmować decyzje na podstawie wiadomości płynących z sieci.  

– Od czasu, gdy w FP przeprowadziliśmy wykład dot. bezpieczeństwa w sieci działania oszustów czy osób szerzących dezinformację jeszcze bardziej się zintensyfikowały. Aby zwiększyć bezpieczeństwo użytkowników internetu opracowaliśmy poradnik, który, jak wierzymy, ułatwi odnalezienie się w obecnej rzeczywistości. Nasz poradnik prezentuje dziesięć zachowań w świecie on-line i w konsekwencji dostarcza użytkownikom realnych narzędzi, dzięki którym mogą sami bronić się przed manipulacjami i zagrożeniami wynikającymi z dezinformacji – podsumowuje Dominik Samociuk. 

Dekalog Future Processing walki z dezinformacją

1.      Bądź sceptyczny

Fake news mają najczęściej poczytne tytuły oraz bardzo często pisane drukowanymi literami. Jeśli coś jest niewiarygodnie szokujące i wydaje się nieprawdziwe, najczęściej takie faktycznie jest.

2.      Czy to na pewno nie satyra?

Czasem informacje fałszywe mogą mieć charakter żartu. Zdarza się jednak, że fake news to informacje dużo bardziej poważne. Zweryfikujmy to, korzystając z serwisów walczących z fake news.

3.      Zweryfikuj nadawcę

Spójrz dokładnie, kto jest nadawcą, czy jest to prawdziwa agencja, czy może jej adres jest tylko bardzo podobny. Możesz również zweryfikować, czy strona nie znajduje się na liście stron rozpowszechniających Fake news, na przykład w tym miejscu:
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_fake_news_websites

4.      Sprawdź źródło

Wiele fałszywych informacji podaje źródło – zweryfikuj je. 

5.      Zweryfikuj dowody

Podobnie jak z podawanym źródłem warto zweryfikować dowody bądź badania, na które powołuje się autor informacji. 

6.      Zwróć uwagę na poprawność językową

Szczególnie w sytuacjach informacji w języku angielskim warto sprawdzić czy w wiadomościach nie znajdują się błędy – renomowana redakcja nie pozwoli sobie na wypuszczanie ważnych informacji z literówkami lub szybko je poprawi.

7.      Skup się na zdjęciach

Często fałszywe wiadomości to różnego rodzaju przeróbki starych zdjęć lub przyporządkowanie zdjęcia do zupełnie innej sytuacji niż ta przedstawiona w informacji. Dobrze wtedy poszukać źródła zdjęcia. Jeśli to postać cyfrowa to warto wyszukać ją na przykład przez przeglądarkę i sprawdzić czy nie pojawia się w innym kontekście (np. część zdjęć pożarów w Australii ze stycznia 2020 zrobione były tak naprawdę już przed paroma laty).

8.      Zweryfikuj daty

W fake news bardzo często nie zgadza się tzw. oś czasu. Chronologia zdarzeń często nie ma sensu.

9.      Porównaj informacje

To chyba jeden z najważniejszych punktów w dekalogu. Czy podobna informacja pojawiła się również w innym miejscu? Zwróć uwagę, czy nie jest to tzw. kopiuj-wklej, tylko faktycznie informacja na ten sam temat z tymi samymi faktami.

10.   Fake news działają dzięki zasięgom

To może nie tyle porada jak wykryć fałszywe informacje, a jak z nimi walczyć – pamiętajcie, że to również od nas zależy, czy fake news rozniesie się dalej. Bardzo często udostępniamy je w mediach społecznościowych, rozmawiamy i rozpowszechniamy informacje, których wiarygodności w żaden sposób nie sprawdziliśmy. Włóżmy więc trochę wysiłku w weryfikacje informacji podawanych przez nas dalej.