Różne standardy kontroli dla różnych służb

Po wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z maja 2024 roku w sprawie Pietrzaka, Bychawskiej-Siniarskiej i innych przeciwko Polsce, rząd wprowadził zmiany zwiększające kontrolę nad niektórymi służbami. Premier wydał rozporządzenia dotyczące ABW, CBA i SKW, a Minister Spraw Wewnętrznych – w sprawie Policji i Straży Granicznej.

Nowe przepisy ustanawiają dwa kluczowe obowiązki:

• Służby muszą uzasadniać składane do sądu wnioski o zgodę na przeprowadzenie kontroli operacyjnej oraz podawać informacje o narzędziach, które zamierzają zastosować
• Sąd musi uzasadnić zarówno zgodę, jak i odmowę zgody na kontrolę operacyjną

Wcześniej sędziowie musieli uzasadniać jedynie odmowę, co w praktyce oznaczało zatwierdzanie niemal wszystkich wniosków – według danych około 99 procent.

„Nie ma żadnych powodów, żeby KAS miała niżej zawieszoną poprzeczkę niż służby specjalne" – zauważa Wojciech Klicki z Fundacji Panoptykon.

Zmiany nie objęły jednak Krajowej Administracji Skarbowej, która pozostaje jedną z dziesięciu formacji uprawnionych do prowadzenia kontroli operacyjnej, ale bez dodatkowych mechanizmów kontrolnych.

Skarbówka z większymi możliwościami niż ABW

Krajowa Administracja Skarbowa może teoretycznie łatwiej niż inne służby uzyskać zgodę na stosowanie zaawansowanych narzędzi inwigilacji. Jak wyjaśnia Wojciech Klicki z Fundacji Panoptykon: „Teoretycznie skarbówka może łatwiej niż inne służby zainstalować komuś oprogramowanie szpiegowskie, np. Pegasusa. Nie musi informować sądu, czy narzędzie, którego chce użyć, podsłuchuje, czy zbiera także inne dane, np. wszystkie zapisane na telefonie zdjęcia lub wiadomości wysyłane przez różne aplikacje".

Dla sądu wyrażenie zgody na wniosek, który nie wymaga szczegółowego uzasadnienia, jest procedurą prostszą niż odmowa, którą trzeba umotywować. Ten mechanizm może prowadzić do rutynowego zatwierdzania wniosków bez dogłębnej analizy ich zasadności i proporcjonalności.

Skarbówka wykorzystuje swoje uprawnienia w walce z karuzelami VAT, przemytem czy podróbkami. Do skutecznych działań w tych obszarach potrzebuje narzędzi operacyjnych, w tym możliwości prowadzenia kontroli operacyjnej.

Dostęp do danych bankowych jako dodatkowe wzmocnienie

Krajowa Administracja Skarbowa korzysta również z możliwości sprawdzania danych o transakcjach bankowych wprowadzonej w poprzedniej kadencji Sejmu. Według informacji z Gazety Wyborczej, od lutego do maja 2025 roku skierowano do banków 596 żądań na podstawie artykułu 48 ustawy o KAS.

Połączenie braku wzmocnionej kontroli nad czynnościami operacyjno-rozpoznawczymi z szerokim dostępem do informacji finansowych stawia służby skarbowe w wyjątkowej pozycji wśród polskich formacji. Jak podkreśla Patryk Wachowiec z Forum Obywatelskiego Rozwoju: „Obecnie rządzący w trakcie kampanii wyborczej wyraźnie zapowiadali ograniczenie swobody służb, aby nie powtórzył się w przyszłości proceder podobny do stosowania Pegasusa".

„Z punktu widzenia kontroli operacyjnej przedsiębiorcy powinni być traktowani tak samo jak inni obywatele – stąd nasz apel o zrównanie kompetencji KAS z pozostałymi służbami" – dodaje Patryk Wachowiec z Forum Obywatelskiego Rozwoju, które wspólnie z Fundacją Panoptykon przygotowało apel do ministra Domańskiego.

Apel Fundacji Panoptykon i FOR do Ministra Finansów

Fundacja Panoptykon i Forum Obywatelskiego Rozwoju wystosowały apel do Ministra Finansów Andrzeja Domańskiego o wprowadzenie analogicznych rozporządzeń dla KAS. Inicjatywę poparło sześć organizacji: Amnesty International Polska, Fundacja Wolności Gospodarczej, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa, Polski Instytut Myśli Gospodarczej oraz Warsaw Enterprise Institute.

„Minister Finansów może wydać analogiczne rozporządzenie, jak te wydane przez Prezesa Rady Ministrów i Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie innych służb. Dlatego apelujemy do Andrzeja Domańskiego o wprowadzenie spójnych standardów" – wyjaśnia Wojciech Klicki z Fundacji Panoptykon.

Minister Finansów może wydać rozporządzenie wprowadzające spójne standardy kontroli nad czynnościami operacyjno-rozpoznawczymi prowadzonymi przez wszystkie służby. Taka zmiana wymagałaby od KAS uzasadniania wniosków i precyzyjnego określania planowanych metod inwigilacji.

Inny punkt widzenia – argumenty za obecnym stanem prawnym

Zwolennicy utrzymania obecnych rozwiązań mogą argumentować, że Krajowa Administracja Skarbowa działa w specyficznym obszarze – walczy z przestępczością gospodarczą, która często ma charakter transnarodowy i wykorzystuje skomplikowane mechanizmy finansowe. Przestępcy podatkowi potrafią szybko dostosowywać swoje metody działania, co może wymagać elastycznego podejścia ze strony służb.

Dodatkowo, kontrola sądowa nad działaniami KAS już istnieje – sądy muszą wydawać zgodę na przeprowadzenie kontroli operacyjnej. Zwiększenie wymagań formalnych może wydłużyć procedury i osłabić skuteczność działań przeciwko szybko ewoluującym formom przestępstw podatkowych.

Należy też pamiętać, że służby skarbowe podlegają kontroli ze strony prokuratury i innych organów państwowych, co stanowi dodatkowe zabezpieczenie przed potencjalnymi nadużyciami.

Długa droga do pełnej reformy

Eksperci z Fundacji Panoptykon podkreślają, że nawet wprowadzenie zmian w rozporządzeniu dotyczącym KAS nie rozwiąże fundamentalnych problemów związanych z brakiem wystarczających zabezpieczeń przed nadużyciami. Fundacja Panoptykon wskazuje, że kluczowa jest walka o kompleksową reformę kontroli nad służbami. Brakuje nadal obowiązku informowania osób inwigilowanych o tym, że były przedmiotem zainteresowania służb – mechanizmu, który funkcjonuje w innych krajach europejskich.

„Wprowadzenie zmian w rozporządzeniu dotyczącym działania KAS nie rozwiązuje problemu braku wystarczających zabezpieczeń przed nadużyciami. Jest to jednak mały krok w dobrym kierunku" – podkreśla Wojciech Klicki.

„Warto poczynić go w stosunku do wszystkich polskich służb uprawnionych do prowadzenia kontroli operacyjnej" – zauważa Wojciech Klicki z Fundacji Panoptykon.

Prawidłowe mechanizmy kontroli, jak pokazują przykłady innych krajów, nie krępują służbom możliwości działania, ale chronią obywateli przed nadużyciami i zwiększają społeczne zaufanie do instytucji państwowych.

Co warto zapamiętać

Krajowa Administracja Skarbowa prowadzi kontrolę operacyjną na mniej restrykcyjnych zasadach niż inne służby, co budzi wątpliwości ekspertów ds. praw człowieka. Wprowadzenie ujednoliconych standardów kontroli sądowej nad wszystkimi formacjami uprawnionymi do inwigilacji może wzmocnić ochronę praw obywatelskich bez osłabiania skuteczności działań przeciwko przestępczości gospodarczej. Problem wymaga jednak kompleksowego podejścia wykraczającego poza zmiany w pojedynczych rozporządzeniach.

Źródło: Fundacja Panoptykon, Forum Obywatelskiego Rozwoju

Treść dostępna na licencji CC BY-SA 3.0 PL

Foto: Shutterstock